việc Bộ Lại. Tháng 8-1821, thăng cho ông
làm Hiệp biện Đại học sĩ, lãnh Thượng
thư Bộ Lại, kiêm Thượng thư Bộ Binh.
Trịnh Hoài Đức là công thần thuộc
hàng đầu của triều Nguyễn. Ông đã có
công rất lớn trong khai khẩn đất đai và xây
dựng làng xã ở vùng đất Nam Bộ. Khi
Biên Hòa - Đồng Nai đã sinh ra Trịnh
Hoài Đức - nhà văn hóa lớn, nhà sử học,
nhà quân sự đại tài, Thượng thư 4 bộ
triều Nguyễn. Chính mảnh đất này cũng
đã gìn giữ, bảo quản linh cữu ông trong
suốt 200 năm qua.
chúa Nguyễn đánh trận ở Phú Xuân (Huế ngày nay), ông lại được giao công việc hậu
cần, tiếp vận quân lương, từ đấy ông chứng tỏ được tài năng quân sự của mình và ít
người biết đến chức Thượng thư Bộ Binh (Bộ trưởng Bộ Quốc phòng ngày nay), bởi
cái tài năng văn thơ của ông quá nổi trội, lấn lướt cả cái tài dùng binh. Trong bối cảnh
nhà Nguyễn vào thời điểm thịnh trị, dẹp loạn vùng biên cương và mở mang bờ cõi
phương Nam vốn có nhiều tướng tài; ông lại được phụ trách các tướng tài đó, chứng tỏ
tầm nhìn chiến lược về quân sự, tài quản lý, bảo vệ biên giới quốc gia của ông nổi trội
hơn cả.
Trịnh Hoài Đức là vị tướng văn võ song toàn, lại còn là một nhà ngoại giao xuất
sắc, được vua Gia Long cử làm Chánh sứ sang giao thiệp với nhà Thanh (Trung Quốc).
Chuyến đi sứ này đã được ông ghi lại trong tập thơ Đi sứ cảm tác gồm 18 bài bằng chữ
Nôm.
Trịnh Hoài Đức còn là một nhà văn, nhà thơ nổi tiếng không chỉ ở Nam Bộ, ông
là tác giả nhiều bộ sách giá trị như: Gia Định tam gia (ba nhà văn hóa lớn ở xứ Gia
Định: Trịnh Hoài Đức, Lê Quang Định và Ngô Nhân Tịnh), Thoái thực trung biên
tập, Quan quang tập, Khả dĩ tập, Tự truyện, Lịch đại kỷ nguyên, Khang tế lục, Bắc sứ
thi tập, Cấn trai thi tập (1782-1818)…
Đặc biệt là tác phẩm Gia Định thành thông chí (1805-1820), ghi chép sự kiện
đến hết đời Gia Long (6 quyển) - một trong những bộ địa dư chí quan trọng bậc nhất
của miền Nam nước ta thế kỷ XVIII, được bao thế hệ người đọc yêu mến, các nhà sử
học coi đây là sách gối đầu giường mỗi khi nghiên cứu về đất và người phương Nam.
Ông viết về xứ Gia Định cách đây hơn 200 năm với con mắt tinh tường của một sử gia
có tài. Sách ghi chép mọi điều về xứ Gia Định, nơi ông từng làm Tổng trấn. Sách hay
đến nỗi sau khi viết xong, dâng vua Minh Mạng trong dịp vua xuống chiếu cầu sách
cũ, đã được vua khen và ban tặng.
Học giả người Pháp là ông Aubaret thấy sách có giá trị đã dịch sang tiếng Pháp.
Sau đó, sách lại được nhiều người viết sử ở Nam Bộ trích dẫn, dịch. Năm 1998, Nhà
xuất bản Giáo dục mới in lại bản dịch và giáo sư Đào Duy Anh hiệu đính, được coi là
bản hoàn chỉnh nhất. Năm 2025, Nhà xuất bản Tổng hợp Đồng Nai in bản dịch, chú
giải và hiệu đính của Lý Việt Dũng và Huỳnh Văn Tới.
Cuộc đời giản dị, thanh liêm, trong sáng
