Đông cung Thái tử, Trịnh Hoài Đức và Lê Quang Định được cử làm Đông cung Thị
giảng, rồi theo Hoàng thái tử Cảnh trấn thủ thành Diên Khánh.
Năm 1794, ông được bổ làm Hộ bộ Hữu Tham tri, tức tương đương với Thứ
trưởng Bộ Tài chánh ngày nay. Năm 1801, khi chúa Nguyễn đánh Phú Xuân, Trịnh
Hoài Đức lo việc hậu cần và tiếp vận quân lương. Năm 1802, chúa Nguyễn hoàn thành
đại nghiệp và lên ngôi vua, phong ông làm Thượng thư bộ Hộ, đồng thời sung làm
Chánh sứ sang nhà Thanh (Trung Quốc).
Năm 1808, vua Gia Long cử Nguyễn Văn Nhơn làm Tổng trấn Gia Định Thành,
Trịnh Hoài Đức làm Hiệp Tổng trấn. Năm 1812, ông được bổ nhiệm làm Lễ bộ Thượng
thư, kiêm quản Khâm thiên giám. Năm 1813 lại đổi làm Lại bộ Thượng thư. Năm 1816
ông lại được bổ nhiệm làm Hiệp Tổng trấn Gia Định Thành lần thứ hai. Năm 1820,
Trịnh Hoài Đức được cử tạm giữ chức quyền tổng trấn thay Nguyễn Văn Nhơn về kinh.
Cũng trong năm 1920, sau khi lên ngôi, vua Minh Mạng triệu ông về kinh làm
Lại bộ Thượng thư như trước, lại kiêm cả Binh bộ Thượng thư – tương đương Bộ
trưởng Quốc phòng ngày nay, đồng thời sung chức Phó Tổng tài Quốc sử giám phụ
trách việc tuyển chọn nhân tài, thi cử. Năm đó, nhà vua xuống chiếu cầu sách cũ, Trịnh
Hoài Đức dâng lên bộ “Gia Định thành thông chí” do ông biên soạn từ thời còn ở Gia
Định.
Dù kinh qua hàng loạt trọng trách triều đình, lần lượt nắm giữ vị trí đứng đầu
của 4 bộ, trong đó có việc cầm quân và công tác ngoại giao, nhưng người ta thường
biết đến Trịnh Hoài Đức bởi tài năng văn chương. Ông để lại cho đời nhiều tác phẩm
văn học như: “Gia Định thành thông chí”, “Cấn Trai thi tập”, “Gia Định Tam gia thi
tập”, “Thoái thực trung biên tập”, “Minh Bột di ngư”, “Quan quang tập”, “Khả dĩ
tập”, “Tự truyện”, “Lịch đại kỷ nguyên”, “Khương Tế lục”, “Đi sứ cảm tác”…
Nổi tiếng hơn cả trong số kể trên có lẽ là tác phẩm “Gia Định thành thông chí”
- bộ bách khoa tự điển địa lý nhân văn Gia Định xưa (Nam bộ ngày nay). Tác phẩm
được bao thế hệ người đọc yêu mến và được các nhà sử học coi là sách gối đầu giường
mỗi khi nghiên cứu về đất phương Nam thời khẩn hoang, mở đất. Sách ghi lại tỉ mỉ
công phu mọi điều về xứ Gia Định, với chi tiết, đầy đủ về sông núi, sản vật, tổ chức
làng xã, nếp sống của người dân. Cuốn sách chẳng những được vua khen tặng mà sau
còn dịch sang tiếng Pháp.
Một đời thanh liêm
Suốt mấy mươi năm làm quan dưới triều Nguyễn, qua hai đời vua Gia Long và
Minh Mạng, Trịnh Hoài Đức luôn tận trung vì nước vì dân. Ông là bậc kỳ tài lại gặp
lúc các vị vua đầu triều Nguyễn trọng dụng nên đã phát huy hết khả năng của mình
trong khá nhiều trọng trách vua giao. Tuy được thăng đến Hiệp biện Đại học sĩ (1821),
hàm tòng nhất phẩm, quyền cao chức trọng, nhưng ông vẫn sống cuộc đời thanh liêm
trong sáng.
