“tôn hiệu” xưng các để vương đương triều - do đó, ta tạm kết luận biết sách được biên
soạn vào năm đầu triều Minh Mạng. Sách này chia thành 6 phần: Tinh dạ chí, Sơn
xuyên chí, Phong tục chí, Cương vực chí, Sản vật chí và Thành trì chí. Từ năm 1863,
học giả G. Aubaret đã đem tác phẩm này dịch ra tiếng Pháp và cho xuất bản tại Paris.
Đây là tài liệu quý báu cho bất cứ ai muốn nghiên cứu lịch sử, địa lý đất Nam kỳ thuở
xưa. Chẳng hạn, trong Gia Định thành thông chí có một đoạn Trịnh Hoài Đức viết về
chợ Tân Cảnh (tục danh Chợ Quán): “Cách phía nam Trấn hơn 6 dặm rưỡi, phố chợ
đông đúc, thường năm đến ngày Tết người ta thường bày các trò chơi vẫn xa, đu tiên,
thục là một chợ rất lớn. Ngày trước, cử đến cuối năm, giết tù tử tội ở đây. Năm 1770
mùa xuân tháng giêng, ngày 25, lúc đêm khuya vắng người, có một con cọp lớn vào
nhà dân ở phía nam chợ, gầm hét vang dậy, mọi người đều kinh hoàng, chạy bảo đồn
dinh, phái binh đến vây bắt. Người ta triệt hạ nóc nhà, làm hàng rào vây quanh mấy
lớp. Nhưng con cọp rất dữ ác, không ai dám gần. Vây được có ba ngày, có thấy sai viễn
phương hiệu Hồng Ân cùng đồ đệ Trí Năng tình nguyện vào bắt cọp. Hồng Ân đấu với
cọp hồi lâu, cọp bị còn đánh đau, nhảy núp vào bụi trẻ. Hồng Ân đuổi tiếp, cọp quay
đầu đấu nữa. Hồng Ân thối lui, vấp chân ngã vào mương nước, bị cọp vồ trọng thương.
Đồ đệ Trí Năng tiếp viện, dùng còn đánh cọp trúng đầu, cọp chết tốt. Thương tích Hồng
Ân quá nặng, nên ông cũng chết liền lúc ấy. Người chợ cảm nghĩa nhà sư, chôn cất và
dựng tháp ngay tại chỗ, hiện nay đường còn”. Ông viết biên khảo mà nay đọc lại, chúng
ta có cảm tưởng như đọc truyện cổ tích vậy. Không những thế, tác phẩm của Trịnh
Hoài Đức giúp cho người đọc hiện nay hiểu được nhiều điều thú vị về đất Sài Gòn -
TP. Hồ Chí Minh thuở trước. Thì ra, vào thế kỷ 18, vùng đất này vẫn còn có bóng
dáng... ông cọp! Hoặc về địa danh Sài Gòn, ông ghi: “Sài Gòn là danh từ để gọi thành
phố của người Trung Quốc ăn ở, phát âm giọng Tàu là “Tai-ngôn” hoặc “Tin- gan”
v.v... Trong toàn bộ tác phẩm của ông đều là những chi tiết có giá trị lâu bền về mặt
nghệ thuật cũng như khảo cứu như thế.
Từ tháng 10-1823 sau khi về Gia Định thăm nhà và dưỡng bệnh, qua tháng 3-
1824 ông lại trở ra Kinh để nhận nhiệm vụ ở hộ Lại, bộ Lễ như trước. Năm đó, ông
được giao chức Tổng tài để biên soạn ngọc phả rồi lãnh thêm công việc ở ty Thương
bạc. Nhưng chẳng bao lâu, bệnh cũ tái phát, mùa xuân năm 1825 ông qua đời, thọ 61
xuân. Vua Minh Mạng nghe tin rất lấy làm thương tiếc, bảo các thị thần:
- Trịnh Hoài Đức giữ tính thuần thục, có công từ lâu. Buổi đầu trung hưng rất
được Tiên đế đặc chỉ bổ dụng, khi đi sứ nhà Thanh lúc vào Hiệp trấn Gia Định đều làm
nên công trạng, nổi tiếng thuần lương. Từ ngày trầm lên nối ngôi đến nay, vốn biết Đức
là người trung hiền, cất lên làm chức lớn, thường bàn chính sự, Đức có nhiều ý kiến rất
hay. Vẫn tưởng đãi ngộ dài lâu, gìn giữ mãi ngôi cao lộc cả, chẳng ngờ năm ngoái Đức
mắc bệnh nặng, ta tức khắc sai Ngự y điều trị. Gần đây, bệnh lại nặng hơn, ta khiến thị
vệ đem nhung quế thuốc y dụng ban cho, nhưng thuốc thang không cứu kịp. Nay Đức
chết đi, là nghe tin mà không ngờ nước mắt rỏ xuống...
